Droga do natury

Różeniec górski (Rhodiola rosea L., syn. Sedum rhodiola DC., ang. rosenroot, golden root) – gatunek byliny należącej do rodziny gruboszowatych (Crassulaceae). Występuje na terenie północnej i centralnej Azji (Mongolia) oraz północnej, środkowej (w Polsce w Tatrach, Beskidach i Bieszczadach) i południowo-wschodniej części Europy. Zasięg jego występowania to tereny subarktyczne Euroazji.^I,III Przypuszcza się, że różeniec górski pochodzi z terenów górskich południowo-zachodnich Chin (Tybet).^IV

Naturalnym środowiskiem jego występowania są szczeliny skalne w górach, obrzeża potoków górskich oraz klify morskie.^I,III Natomiast do celów handlowych uprawia się go m.in. w górach Ałtaj i podgórskich rejonach południowego Ałtaju.^II Istnieje możliwość uprawy różeńca, jednakże jest to roślina wymagająca gleby dobrze przepuszczalnej dla systemu korzeniowego, umiarkowanie żyznej, o stałym poziomie wilgoci (stały dostęp do wody na początku uprawy) z odczynem pH 6-7. Nadają się do tego gleby gliniaste i piaszczysto-gliniaste, które przed wysadzaniem należy dobrze oczyścić z korzeni chwastów. Ponadto różeniec górski do uprawy wymaga stanowisk nasłonecznionych lub półcienistych. Po zakorzenieniu roślina dobrze znosi okresy suszy.^IV

Morfologia

Rożeniec górski wytwarza obficie ulistnione, łukowato wznoszące się pędy kwiatowe, które mogą dorastać do 40 cm wysokości. Łodyga różeńca jest koloru jasnozielonego, zgrubiała i nie rozgałęziająca się. Pokrywają ją u dołu – jajowate liście, które ku górze stopniowo wydłużają się do formy podługowatej. Są one mięsiste, o klinowatej lub sercowatej nasadzie, u szczytu rośliny zazwyczaj szpiczasto zakończone, o ząbkowanych brzegach. Liście początkowo przybierają sinozielone zabarwienie, aby na jesień zmienić barwę przez żółty do czerwonej. Natomiast okres kwitnienia przypada od czerwca do lipca. Spotkać można wtedy na szczycie kwiaty skupione w kwiatostan w formie podbaldachu. Różeniec górski zazwyczaj jest rośliną rozdzielnopłciową co oznacza, że na jednych osobnikach występują kwiaty męskie, a na drugich żeńskie. Kwiaty męskie o żółtej barwie i podługowatych płatkach posiadają 8 pręcików i zwykle 4 nie w pełni wykształcone słupki. Natomiast kwiaty żeńskie są różowe bądź czerwone oraz posiadają 4 słupki i nie w pełni wykształcone pręciki. Po przekwitnięciu pojawiają się owoce w kształcie zrośniętych u nasady mieszków (po 4 sztuki).^V

Surowiec zielarski

Surowcem zielarskim jest kłącze różeńca górskiego razem z korzeniami zbierane na jesień, po okresie kwitnienia, u roślin 5-letnich (i więcej).^II Następnie surowiec obiera się z zewnętrznej skórki i suszy w temperaturze 50-80°C. Na przykładzie uprawy eksperymentalnej prowadzonej w południowej Finlandii uzyskano plon suchego surowca w ilości od 1,5 do 3,0 ton/ha.^IV

Właściwości lecznicze wykazują również: ziele, liść i kwiat różenca górskiego.^XI

SKŁADNIKI AKTYWNE

Korzeń i kłącze różeńca górskiego zawiera monoterpenoidy (rozyrydol/oksygeraniol i jego glikozyd rozarydyna), triterpeny (eleuterozyd A/daukosterol, beta-sitosterol). Ponadto różeniec górski zawiera polifenole, w tym fenyloetanoidy i ich glikozydy (salidrozyd, wiridozyd, heterodontozyd), fenylopropanoidy i ich glikozydy (rozawiny: rozaryna, rozawina, rozyna), flawonoidy (7-ramnozyd herbacetyny – rodionina, rodizyna, acetylorodalgina, trycyna), flawonolignany (rodiolina), kwasy fenolowe (kwas chlorogenowy, galusowy, hydroksycynamonowy) oraz proantocyjanidyny/flawan-3-ole (epigalokatechina).^I,III,V Warto tutaj wspomnieć, że wymienione wcześniej rozawiny znaleziono wyłącznie u różeńca górskiego i różeńca kiryłowa (Rhodiola kirilowii) – gatunku o podobnej morfologii.^III

W składzie różeńca górskiego można wymienia się również kwasy organiczne (bursztynowy, cytrynowy, jabłkowy, szczawiowy, winowy i inne), glikozydy cyjanogenne (lotaustralina, rodiocyjanozyd A) i garbniki pirogalolowe. Natomiast w mniejszej ilości występują węglowodany (glukoza, sacharoza), tłuszcze, woski, antrachinony, oksykumaryny, białka oraz mikroelementy (głównie mangan, a także bar oraz w zależności od miejsca uprawy – chrom, cynk, kadm, kobalt, selen, miedź i nikiel).^V

DZIAŁANIE

Różeniec górski wykazuje działanie adaptogenne (w tym m.in. przeciwzmęczeniowe), nootropowe (poprawa funkcji poznawczych), neuroprotekcyjne, przeciwdepresyjne i przeciwlękowe. Ponadto ma działanie antyoksydacyjne (wymiatanie wolnych rodników), kardioprotekcyjne oraz w pewnym stopniu działa stymulująco na układ nerwowy.^I,III

Ziele różeńca wykazuje właściwości antyoksydacyjne silniejsze od kłączy (ze względu na mniejszą podatność antyoksydantów na rozkład w żołądku i jelitach niż w przypadku kłączy).^XI

WŁAŚCIWOŚCI LECZNICZE

Różeniec górski stosowany jest od dawna w medycynie ludowej Skandynawii, Mongolii, Chin i Rosji. Służy tam do leczenia m.in. depresji, stresu psychicznego, impotencji, poprawy wydolności psychicznej i fizycznej organizmu oraz przy zapobieganiu chorobie wysokościowej.^II,III W badaniach naukowych potwierdzono wiele znanych i odkryto wiele nowych właściwości leczniczych różeńca. Są to m.in. właściwości kardioprotekcyjne, immunomodulujące, przeciwstresowe, poprawiające funkcje poznawcze, hepatoprotekcyjne, antynowotworowe i przeciwwirusowe.^II,III

Szerszy opis części wymienionych właściwości leczniczych różeńca górskiego zamieszczam poniżej.

Układ nerwowy

Korzeń i kłącza różeńca górskiego są wskazane do wzmocnienia funkcji poznawczych (m.in. pamięć, zdolność koncentracji), zwiększenia odporności na zmęczenie psychiczne i fizyczne. Dzięki temu może być stosowany przykładowo w czasie nauki do ważnego egzaminu, u kierowców zawodowych, w zespole wypalenia zawodowego. Ogólnie polecany jest, gdy w otoczeniu jest dużo czynników stresogennych.^I

Mechanizm działania obejmuje obniżenie poziomu kortyzolu poprzez działanie osi podwzgórze-przysadka-nadnercza (HPA). Składniki aktywne różeńca górskiego oddziałują bezpośrednio z receptorami glukokortykoidowymi. Drugi mechanizm obniżania poziomu kortyzolu polega na oddziaływaniu na szlaki sygnałowe związane z negatywnymi skutkami stresu komórkowego: szlak kinazy białkowej N-końcowej c-JUN (p-JNK). Ponadto różeniec górski obniża ekspresję białek szoku cieplnego (Hsp-70, FoxO/DAF-16) i syntezę tlenku azotu.^I,III

Za właściwości adaptogenne różeńca górskiego odpowiadają rozawiny i glikozydy fenyloetanoidów (salidrozyd).III

Działanie przeciwdepresyjne

W trakcie leczenia depresji podaje się m.in. inhibitory enzymu monoaminooksydazy A – MAO-A (oprócz selektywnych inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny – SSRI). Zahamowanie aktywności MAO-A ma na celu wzrost stężenia serotoniny (oraz noradrenaliny i adrenaliny) w szczelinie synaptycznej prowadząc do poprawy stanu pacjenta. W badaniach in vitro nad ekstraktami: wodnym i metanolowym (po odparowaniu rozpuszczalników) wykazano łagodną aktywność hamującą zarówno: MAO-A i MAO-B przy stężeniu 100 μg/ml (92,5% i 84,3% dla MAO-A oraz 81,8% i 88,9% dla MAO-B odpowiednio).^III,VI Porównując wyniki do syntetycznego inhibitora MAO: np. l-deprenyl wykazuje skutecznie hamuje aktywność MAO-B w stężeniach od 0.094 do 9.4 μg/ml (źródło: AI).

Natomiast w badaniu na szczurzym modelu po doustnym podawaniu ekstraktu etanolowego (dawka 1,5 g/kg m.c. przez 3 tygodnie) wykazano przywrócenie prawidłowego poziomu serotoniny w hipokampie. Nastąpiła regeneracja uszkodzeń neuronów hipokampa poprzez wzrost proliferacji komórek macierzystych.^III,VII

Niedotlenienie organizmu i stres oksydacyjny

W badaniach z udziałem komórek SH-SY5Y (linia komórek nowotworowych neuroblastomy służąca m.in. do badań nad chorobą Alzheimera, niedotlenieniem i neurotoksycznością) wykazano, że salidrozyd zmniejsza poziom czynnika indukowanego hipoksją (HIF-1). Czynnik ten w stanie niedotlenienia ulega nadmiernej ekspresji (jego poziom rośnie) prowadząc do aktywacji genów związanych z usprawnieniem dopływu krwi do mięśni i przestawieniem metabolizmu w komórkach mięśniowych na oddychanie beztlenowe. Jednakże w czasie niedotlenienia mięśnia sercowego dochodzi do powstawania reaktywnych form tlenu, które prowadzą do peroksydacji lipidów błony komórkowej i mitochondrialnej w kardiomiocytach. Następnie prowadząc do apoptozy kardiomiocytów czynnik ten może być przyczyną zawału mięśnia sercowego.^III,VIII

Salidrozyd zmniejsza nie tylko poziom czynnika HIF-1, ale hamując działanie kompleksu EGLN1/HIF-1α i obniżając nadmiar przepływu jonów Ca²⁺ przez błonę mitochondrialną blokuje apoptozę kardiomiocytów.^VIII Natomiast w innych badaniach nad właściwościami antyoksydacyjnymi różeńca górskiego wykazano wzrost aktywności katalazy (CAT) i dysmutazy ponadtlenkowej (SOD). To jest dwóch enzymów należących do klasy oksydoreduktaz, a uczestniczących w obronie przed negatywnymi skutkami nadmiaru wolnych rodników (tu: reaktywnych form tlenu).^III

Układ mięśniowy

Poza pozytywnym wpływem na mięsień sercowy kłącze różeńca górskiego z korzeniami regeneruje uszkodzone mięśnie i stymuluje różnicowanie mioblastów szkieletowych. W badaniach z udziałem mioblastów szkieletowych po podaniu ekstraktu z różeńca górskiego (otrzymanego przez perkolację etanolem) wykazano wzrost ekspresji czynników transkrypcyjnych związanych z różnicowaniem i regeneracją komórek mięśniowych: Pax7 (czynnik transkrypcyjny z rodziny PAX, kluczowy dla regeneracji mięśni) i myoD (białko 1 determinujące mioblasty).^IX

Choroba Alzheimera

W tych samych badaniach z udziałem komórek SH-SY5Y wykazano, że salidrozyd zmniejsza ekspresję beta sekretazy 1 (BACE-1) – enzymu, który odpowiada za powstawanie β-amyloidu (Aβ). Białko to stanowi główny element blaszki amyloidowej prowadzącej do choroby Alzheimera.^III

Właściwości antynowotworowe

Włóknomięsak (łac. fibrosarcoma)

Kompleks polisacharydowo-białkowy składający się z glukozy, galaktozy, mannozy i ramnozy w stosunku molowym 4,2 : 2,4 : 1,6 : 1,0 oraz z białka (2,08%) wykazuje bezpośredni efekt cytotoksyczny na komórki nowotworowe mięsaka (linia S-180). Ponadto zwiększając produkcję TNF-α i IFN-γ pośrednio powoduje apoptozę komórek nowotworowych.^IX

PRZECIWWSKAZANIA

Ze względu na aktywność hamującą działanie monoaminooksydaz (MAO-A, MAO-B) nie należy stosować równocześnie kłącza i korzeni różeńca górskiego w połączeniu z inhibitorami MAO (leki przeciwdepresyjne) ze względu na działanie synergistyczne. Wyjątek stanowi np. redukcja dawki antydepresantów, o czym decyduje lekarz. Poza tym różeniec górski uznawany jest za roślinę bezpieczną do spożycia w racjonalnych dawkach.

STOSOWANIE

Korzeń i kłącze różeńca górskiego stosuje się w formie odwarów, ekstraktów wodnych (po odparowaniu wody), wodno-alkoholowych, ekstraktów po perkolacji z użyciem etanolu (70% etanol, odparowanie) oraz w postaci sproszkowanej (po wysuszeniu).^II

LITERATURA

I. Panossian A, Wikman G, Sarris J. Rosenroot (Rhodiola rosea): traditional use, chemical composition, pharmacology and clinical efficacy. Phytomedicine. 2010 Jun;17(7):481-93. doi: 10.1016/j.phymed.2010.02.002. Epub 2010 Apr 7. PMID: 20378318. [Abstrakt]

II. Polumackanycz M, Konieczynski P, Orhan IE, Abaci N, Viapiana A. Chemical Composition, Antioxidant and Anti-Enzymatic Activity of Golden Root (Rhodiola rosea L.) Commercial Samples. Antioxidants (Basel). 2022 May 7;11(5):919. doi: 10.3390/antiox11050919. PMID: 35624783; PMCID: PMC9137987.

III. Grech-Baran M, Sykłowska-Baranek K, Pietrosiuk A. Approaches of Rhodiola kirilowii and Rhodiola rosea field cultivation in Poland and their potential health benefits. Ann Agric Environ Med. 2015;22(2):281-5. doi: 10.5604/12321966.1152081. PMID: 26094524.

IV. Galambosi B. Demand and Availability of Rhodiola rosea L. Raw Material. Bogers R. Craker L, Lange D (eds.). Med Arom Plants Springer. 2006; 223–236. URL (zawiera opis uprawy różeńca górskiego z plonami jakie można uzyskać)

V. Baj, Tomasz i in. „Rodzaj Rhodiola – systematyka, skład chemiczny, działanie i zastosowanie oraz analiza fitochemiczna korzeni dwu gatunków różeńca: Rhodiola rosea L. oraz Rhodiola quadrifida (Pall.) Fish et Mey / Tadeusz Wolski, Tomasz Baj, Agnieszka Ludwiczuk, Kazimierz Głowniak, Gabriela Czarnecka ; Katedra i Zakład Farmakognozji z Pracownią Roślin Leczniczych. Uniwersytet Medyczny Lublin.” Postępy Fitoterapii : kwartalnik poświęcony fitofarmaceutykom i nutraceutykom. N.p., 2008. URL

VI. van Diermen D, Marston A, Bravo J, Reist M, Carrupt PA, Hostettmann K. Monoamine oxidase inhibition by Rhodiola rosea L. roots. J Ethnopharmacol. 2009 Mar 18;122(2):397-401. doi: 10.1016/j.jep.2009.01.007. Epub 2009 Jan 9. PMID: 19168123. [Abstrakt i fragmenty sekcji]

VII. Chen QG, Zeng YS, Qu ZQ, Tang JY, Qin YJ, Chung P, Wong R, Hägg U. The effects of Rhodiola rosea extract on 5-HT level, cell proliferation and quantity of neurons at cerebral hippocampus of depressive rats. Phytomedicine. 2009 Sep;16(9):830-8. doi: 10.1016/j.phymed.2009.03.011. Epub 2009 Apr 28. PMID: 19403286. [Abstrakt]

VIII. Zhang W, Liao Z, Xu C, Lin X. Salidroside rescues hypoxic cardiomyocytes by regulating the EGLN1/HIF‑1α pathway. Biomed Rep. 2024 Oct 2;21(6):180. doi: 10.3892/br.2024.1868. PMID: 39387002; PMCID: PMC11462497.

IX. Cai Z, Li W, Wang H, Yan W, Zhou Y, Wang G, Cui J, Wang F. Antitumor effects of a purified polysaccharide from Rhodiola rosea and its action mechanism. Carbohydr Polym. 2012 Sep 1;90(1):296-300. doi: 10.1016/j.carbpol.2012.05.039. Epub 2012 May 23. PMID: 24751044.

X. Iannuzzo F, Schiano E, Pastore A, Guerra F, Tenore GC, Novellino E, Stornaiuolo M. Controlled Cultivation Confers Rhodiola rosea Synergistic Activity on Muscle Cell Homeostasis, Metabolism and Antioxidant Defense in Primary Human Myoblasts. Antioxidants (Basel). 2024 Aug 18;13(8):1000. doi: 10.3390/antiox13081000. PMID: 39199244; PMCID: PMC11351949.

XI. Olennikov DN, Chirikova NK, Vasilieva AG, Fedorov IA. LC-MS Profile, Gastrointestinal and Gut Microbiota Stability and Antioxidant Activity of Rhodiola rosea Herb Metabolites: A Comparative Study with Subterranean Organs. Antioxidants (Basel). 2020 Jun 16;9(6):526. doi: 10.3390/antiox9060526. PMID: 32560093; PMCID: PMC7346138. [Abstrakt]

XII. Źródło zdjęcia głównego: By Roland.aprent – Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=103779161