Droga do natury

Aksamitka rozpierzchła syn. a. drobnokwiatowa (Tagetes patula L., ang. Spreading Marigold) – jednoroczna roślina należąca do rodziny astrowatych (syn. złożone) pochodząca z Meksyku. W Europie występuje jako ozdobna roślina ogrodowa. W niektórych opisach aksamitka rozpierzchła występuje jako synonim aksamitki wzniesionej (Tagetes erecta), która różni się od niej m.in. wielkością i zapachem koszyczków kwiatowych oraz kształtem liści. Dlatego w artykule tym traktuję Tagetes patula jako odrębny takson.

Łodyga aksamitki rozpierzchłej dorasta do 60 cm wysokości tworząc przy tym wiele rozgałęzień. Natomiast liście są pierzastodzielne z wąsko-lancetowatymi listkami. W okresie kwitnienia tj. od czerwca do października występują zebrane w osadzonych pojedynczo na szypułkach koszyczkach kwiatowych. Żółte z purpurową plamą kwiaty brzeżne są języczkowate (lub ciemnobrunatne o żółtym brzegu). Natomiast kwiaty wewnętrzne – rurkowate są jednolicie żółte. Kwiaty wydzielają charakterystyczny ostry zapach nieprzyjemny dla niektórych owadów (np. dla mszyc). Natomiast owoc stanowi niełupka tworząca kilka łuseczek na szczycie.

Surowcem zielarskim są koszyczki kwiatowe lub całe ziele zbierane w okresie kwitnienia. Czasem stosowany jest również korzeń aksamitki.

SKŁADNIKI AKTYWNE

kwiat i ziele

Aksamitka rozpierzchła zawiera flawonoidy, w tym: flawonole (patuletyna, jej glikozyd – patulitryna; kwercetagenina, kwercetyna), karotenoidy (luteina) i pochodne tiofenu. Ponadto w kwiatach aksamitki występuje olejek eteryczny zawierający głównie monoterpeny ( cis-β-ocymen. limonen, α-terpinolen), acykliczne ketony monoterpenowe (tageton, dihydrotageton, tagetenon) i seskwiterpeny (β-kariofilen – 16-43% zaw. olejku). Ponadto w dużej mierze występują terpenoidy, w tym cykliczne ketony monoterpenowe (piperyton, piperytenon). Liść aksamitki zawiera podobne związki czynne co kwiat, ale ma mniejszą zawartość olejku eterycznego składającego się głównie z α-terpinolenu i piperytonu.^II,III,VI,X

Skład chemiczny różni się znacznie w zależności od regionu uprawy. Przykładowo w Afryce (Egipt, RPA) zawartość β-ocymenu w olejku eterycznym otrzymanym z ziela jest wyższa niż w roślinie uprawianej w Indiach. Natomiast w roślinie pochodzącej z Indii jest wyższa zawartość tagetonu i tagetononu.^X

korzeń

Korzeń aksamitki rozpierzchłej zawiera pochodne tiofenu, pirydyny, kwasy organiczne (jabłkowy, cytrynowy) i pochodne furanu (2-hydroksy, 5-hydroksymetylo-furan).^{VI, VIII}

nasiona

Olej z nasion zawiera terpeny: germakren D, kariofilen, tlenek kariofilenu, limonen i β-ocymen. Łuska owocu aksamitki zawiera źródło fitomelaniny.^{VI, VII}

DZIAŁANIE

Aksamitka rozpierzchła wykazuje działanie przeciwzapalne, antybakteryjne, antyoksydacyjne, hipotensyjne, moczopędne i uspokajające. Ponadto działa jako insektycyd i środek na pasożyty.

WŁAŚCIWOŚCI LECZNICZE

Stosowanie wewnętrzne

Ze względu na swoje właściwości przeciwzapalne aksamitka rozpierzchła znalazła zastosowanie w leczeniu przewlekłych oraz ostrych stanów zapalnych. Zwłaszcza ekstrakty alkoholowe z kwiatów są przydatne w zwalczaniu problemów żołądkowo-jelitowych, chorób wątroby i nerek. Ponadto olejek eteryczny z kwiatów wpływa korzystnie na profil lipidowy oraz działa ochronnie i regenerująco w uszkodzeniu wątroby (badanie przeprowadzono na szczurach, którym podawano substancję uszkadzającą wątrobę – CCl₄).^IX

Za właściwości przeciwzapalne odpowiadają głównie flawonoidy, luteina oraz składniki olejku eterycznego. Ponadto patuletyna i luteina hamują szkodliwe działanie wolnych rodników (test na H₂O₂) chroniąc komórki przed stresem oksydacyjnym. Zwiększają one aktywność enzymów antyoksydacyjnych (np. dysmutazy ponadtlenkowej).

Aksamitka rozpierzchła ma zastosowanie również w leczeniu reumatyzmu i zapalenia dolnych dróg oddechowych (zapalenie oskrzeli i płuc). W testach mikrobiologicznych wykazano, że posiada właściwości antybakteryjne od średnich do silnych w stosunku do Escherichia coli, Pastrulla multocida, Bacillus subtilis i Staphylococcus aureus. Wartości minimalnego stężenia hamującego (MIC) wyciągu metanolowego mieściły się w zakresie stężeń: 0,19 mg/ml – 4,05 mg/ml. Ponadto niektóre gatunki grzybów takie jak: Penicillium digitatum, Botrytis cinerea, Trichoderma viride, Trichophyton mentagrophytes i Microsporum canis są podatne na olejek eteryczny i ekstrakt wodno-etanolowy z górnych części aksamitki. Spośród nich dwa ostatnie to dermatofity wywołujące u ludzi grzybicę skóry głowy, kończyn oraz paznokci. Natomiast w innym badaniu udowodniono silne właściwości przeciwrobacze olejku w stosunku do larw nicienia Haemonchus contortus – pasożyta kóz i owiec. Wartości stężenia śmiertelnego (LC₅₀) wyniosły: 78 g/ml. Ma ona więc potencjał w zwalczaniu różnego rodzaju infekcji i patogenów.^X,XI,XII

Patuletyna i patulitryna – główne flawonoidy zawarte w kwiatach aksamitki rozpierzchłej okazały się wywoływać znaczne obniżenie ciśnienia krwi. Badanie przeprowadzono na szczurach z nadciśnieniem.

Stosowanie zewnętrzne

Napar z kwiatów aksamitki rozpierzchłej polecany jest w schorzeniach narządu wzroku takich jak zapalenie spojówek (w formie przemywania). Według badań naukowych preparaty z aksamitki rozpierzchłej są skuteczne w leczeniu tzw. palucha koślawego (haluksy) przy jednoczesnym używaniu wkładek ortopedycznych. Zmniejszają one poziom bólu i szerokość zmiany skórnej.^IV Jest ona także przydatna w leczeniu niektórych urazów.

Aksamitka rozpierzchła ma również zastosowanie w rolnictwie jako środek przeciwko szkodnikom z rodziny pluskwiakowatych. Wrażliwe są m.in. Mączlik ostroskrzydły (Bemisia tabaci) oraz Zachodnik szkodlin roślin (Lygus hesperus)._^V Aksamitki (również a. wzniesiony, a. drobna) działają jako naturalne insektycydy na mszyce, termity, chrząszcze zbożowe, owady żerujące na kapuście i zbożach (Plutella xylostella, Nephotettix virescens, Śmietka kapuściana). Częścią rośliny działającą jako insektycyd jest liść i korzeń. Olejek eteryczny z ziela aksamitki jest skuteczny na larwy komara, wesz ludzką, pluskwy domowe, roztocza, a nawet kleszcze co czyni aksamitkę rozpierzchłą cenną z punktu widzenia walki z tymi szkodnikami.^III,V

Medycyna tradycyjna w Nepalu używa kwiatów aksamitki do płukania gardła w infekcjach i do oczyszczania strun głosowych.

Kwiaty aksamitki rozpierzchłej mają również zastosowanie przy produkcji perfum (attar genda) i do farbowania tkanin (jako żółty barwnik). Warto również wiedzieć, że aksamitka rozpierzchła jest odporna na niektóre gatunki nicieni korzeniowych (Meloidogyne arenaria, M. javanica, M. incognita i niektóre rasy M. hapla).

PRZECIWWSKAZANIA

Aksamitka rozpierzchła uważana jest za roślinę bezpieczną w stosowaniu, jednakże osoby uczulone na rośliny należące do rodziny astrowatych powinny unikać zażywania preparatów z aksamitki. U takich osób może pojawić się wysypka już po samym dotknięciu rośliny.^XIII

STOSOWANIE

Aksamitkę rozpierzchłą można stosować w formie naparów, nalewek i ekstraktów suchych. Z literatury wynika, że w przypadku chorób infekcyjnych wystarczy stosować 1 g ekstraktu suchego. Natomiast zewnętrznie na skórę stosuje się ją w postaci maści i kremów (jako jeden ze składników) oraz można z niej robić płukanki. W przypadku grzybicy skóry można stosować olejek eteryczny, ale najlepiej jest go rozcieńczyć z oliwą z oliwek, aby uniknąć podrażnienia skóry.

LITERATURA

I. prof. dr hab. Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Wydanie V. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1985. ISBN: 83-09-00256-4.

II. Chkhikvishvili I, Sanikidze T, Gogia N, Enukidze M, Machavariani M, Kipiani N, Vinokur Y, Rodov V. Constituents of French Marigold (Tagetes patula L.) Flowers Protect Jurkat T-Cells against Oxidative Stress. Oxid Med Cell Longev. 2016; 2016:4216285. doi: 10.1155/2016/4216285. Epub 2016 Jun 28. PMID: 27433287; PMCID: PMC4940552.

III. Sadaf F, Saleem R, Khan RA, Ahmad U, Lubna, Bano S, Faizi S. Antihypertensive effect of patulitrin and other constituents from Tagetes patula L. (French marigold) in acute L-NAME induced hypertensive rats. Nat Prod Res. 2024 Jun; 38(12):2019-2025. doi: 10.1080/14786419.2023.2233673. Epub 2023 Jul 17. PMID: 37458205.

IV. M. Taufiq Khan, The Podiatric Treatment of Hallux Abducto Valgus and It Associated Condition, Bunion, with Tagetes patula , Journal of Pharmacy and Pharmacology , tom 48, wydanie 7, lipiec 1996, strony 768–770, doi: https://doi.org/ 10.1111/j.2042-7158.1996.tb03968.x

V. Fabrick JA, Yool AJ, Spurgeon DW. Insecticidal activity of marigold Tagetes patula plants and foliar extracts against the hemipteran pests, Lygus hesperus and Bemisia tabaci. PLoS One. 2020 May 19;15(5):e0233511. doi: 10.1371/journal.pone.0233511. PMID: 32428032; PMCID: PMC7237031.

VI. Riaz M, Ahmad R, Rahman NU, Khan Z, Dou D, Sechel G, Manea R. Traditional uses, Phyto-chemistry and pharmacological activities of Tagetes Patula L. J Ethnopharmacol. 2020 Jun 12;255:112718. doi: 10.1016/j.jep.2020.112718. Epub 2020 Feb 27. PMID: 32112898.

VII. PANDEY, A. K. Development of phytomelanin layer in fruit wall of Tagetes patula L.(Asteraceae). Journal of the Indian Botanical Society, 1998, 77.1-4: 35-38. PDF

VIII. Saleem R, Ahmad M, Naz A, Siddiqui H, Ahmad SI, Faizi S. Hypotensive and toxicological study of citric acid and other constituents from Tagetes patula roots. Arch Pharm Res. 2004 Oct;27(10):1037-42. doi: 10.1007/BF02975428. PMID: 15554261.

IX. Aati HY, Emam M, Al-Qahtani J, Aati S, Aati A, Wanner J, Seif MM. Chemical Composition of Tagetes patula Flowers Essential Oil and Hepato-Therapeutic Effect against Carbon Tetrachloride-Induced Toxicity (In-Vivo). Molecules. 2022 Oct 25;27(21):7242. doi: 10.3390/molecules27217242. PMID: 36364067; PMCID: PMC9654785.

X. Salehi B, Valussi M, Morais-Braga MFB, Carneiro JNP, Leal ALAB, Coutinho HDM, Vitalini S, Kręgiel D, Antolak H, Sharifi-Rad M, Silva NCC, Yousaf Z, Martorell M, Iriti M, Carradori S, Sharifi-Rad J. Tagetes spp. Essential Oils and Other Extracts: Chemical Characterization and Biological Activity. Molecules. 2018 Nov 1;23(11):2847. doi: 10.3390/molecules23112847. PMID: 30388858; PMCID: PMC6278309.

XI. Ayub MA, Hussain AI, Hanif MA, Chatha SAS, Kamal GM, Shahid M, Janneh O. Variation in Phenolic Profile, β-Carotene and Flavonoid Contents, Biological Activities of Two Tagetes Species from Pakistani Flora. Chem Biodivers. 2017 Jun;14(6). doi: 10.1002/cbdv.201600463. Epub 2017 May 18. PMID: 28299905.

XII. Politi FAS, Souza Júnior AA, Fantatto RR, Pietro RCLR, Barioni Júnior W, Rabelo MD, Bizzo HR, Chagas ACS, Furlan M. Chemical Composition and In vitro Anthelmintic Activity of Extracts of Tagetes patula Against a Multidrug-Resistant Isolate of Haemonchus contortus. Chem Biodivers. 2018 Feb;15(2). doi: 10.1002/cbdv.201700507. Epub 2018 Feb 10. PMID: 29178537.

XIII. https://www.rxlist.com/supplements/tagetes.htm#SideEffects

XIV. Źródło zdjęcia: Droga do natury