Droga do natury

Głowienka pospolita (Prunella vulgaris L., ang. selfheal, chiń. xia ku cao) – bylina należąca do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae) pochodząca z Azji i Europy, a obecnie występująca również w Ameryce Północnej i śródziemnomorskiej części Afryki. Jest gatunkiem powszechnie występującym w strefie klimatu umiarkowanego, a spotkać ją można głownie na wilgotnych łąkach, miejskich trawnikach, zaroślach, obrzeżach pól, poboczach dróg, brzegach rowów i strumieni, a także na obrzeżach lasach, na zboczach i w wąwozach. ^I,VII,VIII

Cechy morfologiczne

Łodyga zazwyczaj osiąga 20-30 cm wysokości, natomiast z kwiatostanem głowienka pospolita osiąga nawet 70 cm. Jej łodygi są silnie rozgałęzione od spodu i wznoszą się ku górze. Są zabarwione na purpurowoczerwono, a na ich brzegach występują skąpe włoski (u szczytu jest praktycznie naga). Natomiast liście głowienki pospolitej są jajowato-lancetowate lub jajowato-okrągławe, na szczycie bardziej wydłużone, posiadają faliste lub pełne brzegi. Ponadto liście są owłosione, ogonek dolnych liści jest wydłużony (do 2,5 cm), a liści szczytowych jest skrócony. Występuje ulistnienie naprzeciwległe.^VII,IX

Głowienka pospolita wytwarza główkowaty kwiatostan przypominający kłos.^II Główka kwiatowa ma 2-4 cm wysokości, osadzona jest na szczycie łodygi. Jej kielich kwiatowy jest dzwonkowaty, o spłaszczonej, półściętej wardze górnej i wardze dolnej w formie szpiczastych zębów. Korona kwiatowa jest dużo większa (ok. 13 mm) od kielicha, a jej purpurowe, niebiesko-purpurowe lub różowo-czerwonawe grzbieciste kwiaty przypominają nieco te, które występują u jasnoty purpurowej. Dolna warga jest trzy-łatkowa i na środkowej łatce posiada widoczne, szpiczaste ząbki, których praktycznie nie widać na wardze górnej. Warga górna jest prawie okrągła, o połowę dłuższa niż warga dolna, z tym że środkowa łatka wargi dolnej wystaje znacznie od bocznych łatek. Wewnątrz korony występują 4 pręciki. Kwiatostan posiada również niewielkie, szeroko sercowate, purpurowo-czerwone podsadki kwiatowe. W zależności od strefy klimatycznej, dostępu do wody i nasłonecznienia głowienka pospolita może kwitnąć od kwietnia do października (najczęściej w czerwcu/lipcu). Natomiast po przekwitnięciu pojawia się owoc w kształcie rozłupni.^VII,IX

Uprawa

Głowienka pospolita jest uprawiana głównie w krajach azjatyckich (Japonia, Korea, Chiny), ale również w Europie^XVII i Ameryce północnej. Nasiona głowienki pospolitej można przed wysiewem potraktować kilku procentowym roztworem H₂O₂ (w badaniu naukowym: 9%) przez 30 minut, w celu odkażenia i uodpornienia na choroby. Wtedy nasiona należy dobrze przepłukać wodą (najlepiej przegotowaną) i wysiać na jesień. Gleba powinna być dobrze przepuszczalna, z dobrym poziomem wilgoci i mieć odczyn neutralny. Odpowiednia zawartość składników odżywczych: N: 85,89 g/kg, P: 15,28 g/kg, K₂O: 150,27 g/kg i materia organiczna: 24,57 g/kg. Odpowiedni poziom wilgotności względnej powietrza to 60-70%.^V Optymalna rozstawa między rzędami to 30 cm, a ułożenie w rzędzie to: 25 cm.^II Podano wartości doświadczalne.

Surowiec zielarski

Surowcem zielarskim jest kwiatostan głowienki pospolitej w postaci główkowatego kłosa lub całe ziele głowienki zebrane w okresie kwitnienia. Surowiec suszy się w cieniu w suszarniach o temperaturze 60 ^∘C (dane doświadczalne). Na podstawie badań określono, że dla klimatu podzwrotnikowego, monsunowego w Chinach (prowincja Anhui – płd-wsch. Chiny) stwierdzono, że optymalnym miesiącem zbioru jest maj.^II,V W Polsce optymalny do zbioru wydaje się być przełom czerwca/lipca.

SKŁADNIKI AKTYWNE

Kłosy i ziele głowienki pospolitej zawierają polifenole, w tym głównie kwasy fenolowe (kwasy: rozmarynowy, dihydroksybenzoesowy, wanilinowy, kawowy), glikozydy fenolowe (salwiaflazyd, hiperozyd) i flawony (glukuronid apigeniny). Do związków licznie występujących w zielu głowienki pospolitej zaliczamy również triterpenoidy pentacykliczne (kwas ursolowy i oleanolowy) oraz polisacharydy (prunelina).^I-III,V Ponadto składniki występujące w głowience pospolitej obejmują mono- i seskwi-terpenoidy, wyższe kwasy tłuszczowe, garbniki, witaminy oraz związki zawierające azot.^I,X

Co ciekawe uprawa w warunkach wykluczenia promieniowania UV spowodowała wzrost zawartości kwasów fenolowych (kwasy: kawowy, rozmarynowy), triteprenoidów (kwasy: oleanolowy, ursolowy) i polisacharydów. Natomiast zawartość salwiflazydu nastąpiła zmniejszeniu w tych warunkach.^V

DZIAŁANIE

Głowienka pospolita wykazuje działanie przeciwzapalne, antyalergiczne, antyoksydacyjne, hepatoprotekcyjne. Ponadto ma zastosowanie przy infekcjach bakteryjnych, wirusowych oraz w leczeniu chorób nowotworowych.^I,III,XVII

WŁAŚCIWOŚCI LECZNICZE

W chińskiej medycynie ludowej oraz w tradycyjnej medycynie chińskiej (TCM) ziele głowienki pospolitej stosowane jest w leczeniu niestrawności, nadciśnieniu tętniczym, przy bólu gardła, gruźlicy płuc, w nieprawidłowym działaniu tarczycy, a zewnętrznie do gojenia ran i oparzeń.^I-III Inne znane od dawna zastosowania głowienki obejmują: żółtaczkę, zakaźne zapalenia wątroby i dermatozy.^XVII Uwzględnienie medycyny konwencjonalnej pozwoliło na odkryciu wielu nowych i sprawdzenie znanych dotąd właściwości leczniczych głowienki pospolitej.

Choroby tarczycy

Niedoczynność tarczycy , choroba Hashimoto i guzki tarczycy

Metaanaliza oparta na danych z różnych randomizowanych badań kontrolnych wykazała dobrą zasadność stosowania preparatów z głowienki pospolitej w leczeniu guzków tarczycy. Wybrano badania, w których porównywano efekt leczniczy do leku konwencjonalnego (lewotyroksyna sodowa lub tyroksyna) razem i osobno. Według metaanalizy zastosowanie lewotyroksyny sodowej lub tyroksyny poprawia jej skuteczność kliniczną, zmniejsza liczbę skutków ubocznych i redukuje objętość guzków tarczycy. We wszystkich 13 badaniach, zakwalifikowanych do metaanalizy, brało łącznie udział 1468 pacjentów. Jednakże stwierdzono, że mimo tego potrzeba większej ilości randomizowanych badań kontrolnych ze ślepą próbą w celu dostarczenia mocnych dowodów naukowych na skuteczność terapii.^IV

W innej metaanalizie badań nad zastosowaniem ekstraktu z głowienki (kwiatostan) w połączeniu z lewotyroksyną wykazano lepszą skuteczność terapii w leczeniu choroby Hashimoto. W badaniach odnotowano poprawę funkcji tarczycy i objawów klinicznych takich jak ogólne zmęczenie i nietolerancja zimna. W badaniach krwi obserwowano zmniejszenie poziomu autoprzeciwciał przeciw peroksydazie tarczycowej (anty-TPO) w porównaniu z grupą kontrolną. Ponadto w badaniach odnotowywano zmniejszenie lewego i prawego plata tarczycy oraz zmniejszenie cieśni tarczycy (bywa pogrubiona w chorobie Hashimoto), a także zmniejszenie rozmiaru guzków tarczycy. Jednak jak w wymienionej wyżej metaanalizie podkreślono potrzebę dostarczenia dodatkowych wysokiej jakości badań, aby potwierdzić skuteczność kliniczną ekstraktu z kwiatów głowienki pospolitej.^XI

Nadczynność tarczycy i choroba Gravesa-Basedowa

Wg. badań odwar (po zagęszczeniu pod próżnią) z główek kwiatowych głowienki z dodatkiem luteoliny przywraca prawidłowe proporcje limfocytów T grudkowych pomocniczych (Tfh) do limfocytów T grudkowych regulatorowych (Tfr) oraz limfocytów Tfh do limfocytów T regulatorowych (Treg), które są zaburzone w przebiegu choroby Gravesa-Basedowa. Ponadto zmniejsza poziom markerów stresu oksydacyjnego takich jak dialdehyd malonowy (MDA), 4-hydroksynonenal (4-HNE), tlenków azotu i 8-hydroksy-2-deoksyguanozyna (8-OHdG), a podwyższa poziom glutationu. Hamuje autoimmunizację, w tym obniża poziom przeciwciał przeciwko receptorowi TSH (TRAb) oraz obniża podwyższony poziom tyroksyny (T4).^XII

Natomiast według innej metaanalizy oraz badań naukowych doustny płyn z ziela lub kłosów głowienki (Xiakucao Oral Luiquid) jest najskuteczniejszy (z pośród badanych preparatów) w redukcji przeciwciał przeciw peroksydazie tarczycowej (TPOAb) i przeciwko receptorom TSH (TRAb), a w formie kapsułek najlepiej się sprawdza w obniżeniu podwyższonych poziomów trójjodotyroniny (FT3) i tyroksyny (FT4). Według metaanalizy łączenie preparatów z ziela głowienki (w formie płynu lub kapsułek) z metimazolem znacząco obniża poziomy przeciwciał TPOAb i TRAb oraz poziomy hormonów tarczycy: FT3 i FT4 co pozwala na obniżenie jego dawki. Ponadto nastąpił wzrost wrażliwości na hormon tyreotropowy (TSH).^XIII,XV

Działanie antyoksydacyjne i przeciwzapalne

Kwas rozmarynowy – jeden z głównych składników polifenolowych zawartych w zielu głowienki odpowiada za jej właściwości antyoksydacyjne (usuwa rodniki ponadtlenkowe). Ponadto razem z triterpenoidami (kw. ursolowy i kw. oleanolowy) wykazuje działanie przeciwzapalne.^II

Dzięki działaniu wiążącemu wolne rodniki ziele głowienki pospolitej ma również zastosowanie w zapobieganiu miażdżycy, niektórym nowotworom, niepłodności męskiej i negatywnym skutkom oddziaływania promieniowania UV-A.^I,XIX

Działanie antynowotworowe

Rak płaskonabłonkowy tarczycy (linia SW579), rak brodawkowaty tarczycy (linia TPC-1) i rak pęcherzykowy tarczycy (linia FTC-133)

Cztery triterpenoidy typu ursanu i jeden typu oleananu wyizolowane z kłosów głowienki pospolitej przebadano pod kątem właściwości antynowotworowych wobec raka płaskonabłonkowego tarczycy (badania na linii komórkowej SW579). Wartości stężenia triterpenoidów, przy którym w 50% zahamowany jest wzrost i proliferacja komórek SW579, tj. wartości IC₅₀ wyniosły od 25,73 do 71,41 μM. Porównując wyniki do wartość IC₅₀ dla cisplatyny (14,49 ± 0,97 μM), związki te wykazują dobre właściwości antynowotworowe wobec raka płaskonabłonkowego tarczycy. Potrzeba jednak dalszych badań nad efektem synergistycznym tych związków oraz w połączeniu z chemioterapeutykami stosowanymi dotychczas w medycynie konwencjonalnej.^XVI

Ekstrakt wodny z kłosów głowienki pospolitej promuję apoptozę dwóch typów dobrze zróżnicowanego raka tarczycy (z ang. well-differentiated thyroid cancer, WDTC) takich jak: rak brodawkowaty tarczycy (linia TPC-1) i rak pęcherzykowy tarczycy (linia komórkowa FTC-133). W badaniach wykazano, że apoptoza następuje m.in. przez zwiększenie ekspresji białka X związanego z białkiem Bcl-2 (Bax) i enzymu proteolitycznego – kaspazy-3. Bax oraz kaspaza-3 są ściśle związane z apoptozą komórek nowotworowych. Ponadto ekstrakt z głowienki obniża ekspresję białka Bcl-2 (ang. B-cell lymphoma-2), które z kolei jest związane z hamowaniem apoptozy. Wartości IC50 (podane jako stężenia objętościowe wyrażone w procentach) dla raka brodawkowatego (TPC-1) i pęcherzykowatego tarczycy (FTC-133) wyniosły odpowiednio: 16,3% i 12,7%.^XVII

Natomiast w innym badaniu wykazano, że ekstrakt wodno-etanolowy z głowienki (sporządzony z użyciem 50% etanolu, który odparowano po ekstrakcji) jest w stanie hamować proliferację i migrację komórek raka brodawkowatego tarczycy (TPC-1) i raka płaskonabłonkowego tarczycy (linia SW579).^XVIII

Niepłodność męska

Kwas ursolowy – jeden z głównych triterpenoidów występujących w kłosach głowienki zwiększa gęstość nasienia i ruchliwość plemników poprzez zmniejszenie stresu oksydacyjnego i hamowanie reakcji zapalnej wywołanych lipopolisachardydem (LPS). Astenozoospermię (obniżenie ruchliwości plemników) wywołano poprzez podawanie u testowanych szczurów LPS w dawce 5 mg/kg m.c. Lipolisacharyd może przedostać się do krwi, a następnie do jąder np. w wyniku dysbiozy jelit. Powoduje on uszkodzenie bariery krew-jądra, powstanie stanu zapalnego, stres oksydacyjny wpływając negatywnie na płodność męską. Po podawaniu kwasu ursolowego szczurom nastąpiło zmniejszenie reakcji apoptozy, stanu zapalnego poprzez regulację szlaku Bcl-2/Bax (nastąpił tutaj spadek ilości białka Bax związanego promowaniem apoptozy, a wzrost antyapoptotycznego białka Bcl-2) oraz zmniejszenie ilości cytokin związanych ze stanem zapalnym (TNF-α, IL-1β i IL-6).^XIX

PRZECIWWSKAZANIA

Głowienka pospolita jest na ogół uznawana za bezpieczną roślinę, ale przy jej stosowaniu zdarza się dyskomfort żołądkowo-jelitowy i alergia.^I

STOSOWANIE

Głowienka pospolita jest stosowana w postaci odwaru, ekstraktu etanolowego, doustnego płynu, kapsułek i maści.^XIV Sposób przygotowania ekstraktu z odparowanym etanolem (do leczenia chorób zapalnych jelit) zamieszczony jest w publikacji nr. III (p. materiały i metody).

• Odwar z ziela głowienki (zebranej w czasie kwitnienia) – 10 g ziela głowienki na szklankę wody należy gotować na wolnym ogniu przez 30 minut. Następnie odwar należy przecedzić przez sitko. Fachowy sposób przygotowania płynu doustnego polega na ekstrakcji płynem w stanie nadkrytycznym (np. ciekłym CO₂). Taki płyn wg. zaleceń należy stosować 2 razy dziennie po 10 ml. Polecany jest przy gorączce, infekcjach bakteryjnych, różnego rodzaju stanach zapalnych, w tym w autoimmunologicznych zapaleniach tarczycy (np. choroba Gravesa-Basedowa).^XIV

LITERATURA

I. Kumbukgahadeniya P, Baek EB, Hong EJ, Song JY, Kwak YG, Jang MR, Ji HS, Kwun HJ. Prunella vulgaris Extract Ameliorates Testosterone-Induced Benign Prostatic Hyperplasia by Regulating Androgen Levels, Cell Proliferation, and Apoptosis. Pharmaceuticals (Basel). 2024 Nov 11;17(11):1516. doi: 10.3390/ph17111516. PMID: 39598426; PMCID: PMC11597678.

II. Chen Y, Guo Q, Zhu Z, Zhang L. Changes in bioactive components related to the harvest time from the spicas of Prunella vulgaris. Pharm Biol. 2012 Sep;50(9):1118-22. doi: 10.3109/13880209.2012.658477. Epub 2012 Jun 11. PMID: 22686260.

III. Haarberg KM, Wymore Brand MJ, Overstreet AM, Hauck CC, Murphy PA, Hostetter JM, Ramer-Tait AE, Wannemuehler MJ. Orally administered extract from Prunella vulgaris attenuates spontaneous colitis in mdr1a(-/-) mice. World J Gastrointest Pharmacol Ther. 2015 Nov 6;6(4):223-37. doi: 10.4292/wjgpt.v6.i4.223. PMID: 26558156; PMCID: PMC4635162.

IV. Han Q, Xu N, Chen B, Wu W, Sheng L. Safety and efficacy of Prunella vulgaris preparation in adjuvant treatment of thyroid nodules: A meta-analysis. Medicine (Baltimore). 2021 Oct 15;100(41):e27490. doi: 10.1097/MD.0000000000027490. PMID: 34731129; PMCID: PMC8519199.

V. Chen Y, Zhang X, Guo Q, Cao L, Qin Q, Li C, Zhao M, Wang W. Plant morphology, physiological characteristics, accumulation of secondary metabolites and antioxidant activities of Prunella vulgaris L. under UV solar exclusion. Biol Res. 2019 Apr 1;52(1):17. doi: 10.1186/s40659-019-0225-8. PMID: 30935421; PMCID: PMC6442409.

VI. Zhang L, Chang Q, Zhao X, Guo Q, Chen S, Zhang Q, He Y, Chen S, Chen K, Ban R, Hao Y, Hou X. Selenium Improves Yield and Quality in Prunella vulgaris by Regulating Antioxidant Defense, Photosynthesis, Growth, Secondary Metabolites, and Gene Expression Under Acid Stress. Plants (Basel). 2025 Mar 14;14(6):920. doi: 10.3390/plants14060920. PMID: 40265862; PMCID: PMC11944784.

VII. http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=2&taxon_id=200020053

VIII. Chen Y, Yu M, Zhu Z, Zhang L, Guo Q. Optimisation of potassium chloride nutrition for proper growth, physiological development and bioactive component production in Prunella vulgaris L. PLoS One. 2013 Jul 9;8(7):e66259. doi: 10.1371/journal.pone.0066259. PMID: 23874390; PMCID: PMC3706589.

IX. https://gobotany.nativeplanttrust.org/species/prunella/vulgaris/

X. Mîrza CM, Mîrza TV, Odagiu ACM, Uifălean A, But AE, Pârvu AE, Bulboacă AE. Phytochemical Analysis and Antioxidant Effects of Prunella vulgaris in Experimental Acute Inflammation. Int J Mol Sci. 2024 Apr 29;25(9):4843. doi: 10.3390/ijms25094843. PMID: 38732062; PMCID: PMC11084636.

XI. Zhang YL, Hu RX, Zhao H, Yang W, Yu DD, Li HM, Liao X, Gu H. [Systematic review and trail sequential analysis of preparation of Xiakucao for Hashimoto’s thyroiditis]. Zhongguo Zhong Yao Za Zhi. 2020 Dec;45(23):5777-5788. Chinese. doi: 10.19540/j.cnki.cjcmm.20200909.501. PMID: 33496119. [Abstrakt]

XII. Zhang Y, Qu X, Xu N, He H, Li Q, Wei X, Chen Y, Xu Y, Li X, Zhang R, Zhong R, Liu C, Xiang P, Zhu F. Mechanism of Prunella vulgaris L. and luteolin in restoring Tfh/Tfr balance and alleviating oxidative stress in Graves’ disease. Phytomedicine. 2024 Sep;132:155818. doi: 10.1016/j.phymed.2024.155818. Epub 2024 Jun 11. PMID: 38879922.

XIII. Yang Z, Zhao N, Li J, Wu Z, Ma J. Effect of traditional Chinese medicine on Graves’ disease: a network meta-analysis. Front Pharmacol. 2024 Aug 22;15:1411459. doi: 10.3389/fphar.2024.1411459. PMID: 39239642; PMCID: PMC11374712.

XIV. Wang SJ, Wang XH, Dai YY, Ma MH, Rahman K, Nian H, Zhang H. Prunella vulgaris: A Comprehensive Review of Chemical Constituents, Pharmacological Effects and Clinical Applications. Curr Pharm Des. 2019;25(3):359-369. doi: 10.2174/1381612825666190313121608. PMID: 30864498. ISSN 1381-6128

XV. Lin D, Zhang L, Zhang L, Zhu J, Li H, Yuan B. Effectiveness of Xiakucao Oral Liquid combined with methimazole on early thyroid function recovery and treatment compliance in Graves’ disease: a real-world retrospective cohort study. Front Endocrinol (Lausanne). 2025 Jun 6;16:1560262. doi: 10.3389/fendo.2025.1560262. PMID: 40551889; PMCID: PMC12184096.

XVI. Zheng XQ, Song LX, Han ZZ, Yang YB, Zhang Y, Gu LH, Yang L, Chou GX, Wang ZT. Pentacyclic triterpenoids from spikes of Prunella vulgaris L. with thyroid tumour cell cytostatic bioactivities. Nat Prod Res. 2023 May;37(9):1518-1526. doi: 10.1080/14786419.2021.2024532. Epub 2022 Jan 18. PMID: 35038938. [Abstrakt]

XVII. Yin DT, Lei M, Xu J, Li H, Wang Y, Liu Z, Ma R, Yu K, Li X. The Chinese herb Prunella vulgaris promotes apoptosis in human well-differentiated thyroid carcinoma cells via the B-cell lymphoma-2/Bcl-2-associated X protein/caspase-3 signaling pathway. Oncol Lett. 2017 Aug;14(2):1309-1314. doi: 10.3892/ol.2017.6317. Epub 2017 Jun 6. PMID: 28808482; PMCID: PMC5542033.

XVIII. Yu F, Zhang L, Ma R, Liu C, Wang Q, Yin D. The Antitumour Effect of Prunella vulgaris Extract on Thyroid Cancer Cells In Vitro and In Vivo. Evid Based Complement Alternat Med. 2021 Jan 8;2021:8869323. doi: 10.1155/2021/8869323. PMID: 33505511; PMCID: PMC7811421.

XIX. Sun X, Chen X, Wang S, Zhang J, Wu B, Qin G. Protective Effect of Ursolic Acid in Prunella vulgaris L. on LPS-Induced Asthenozoospermia via Bcl-2/Bax Apoptosis Signaling Pathway. Curr Pharm Biotechnol. 2021 Oct 6;22(14):1953-1959. doi: 10.2174/1389201021666201027155413. PMID: 33109038. [Abstrakt]

XX. Źródło zdjęcia głównego: Droga do natury