Droga do natury

Karczoch zwyczajny (Cynara Scolymus) – wieloletnia roślina należąca do rodziny Astrowatych (Asteraceae, syn. złożone – Compositae), uprawiana jest w większości krajów Europy, Afryki północnej (obszar morza śródziemnego) oraz w Azji i Ameryce Północnej. Natomiast w Polsce uprawiana jest jako roślina jednoroczna wydająca rozetę liści. Uważa się, że karczoch zwyczajny pochodzi z obecnego terytorium Etiopii.^I-III

Karczoch zwyczajny w stanie naturalnym rośnie do 2 m wysokości, a jego gruba łodyga jest owłosiona. Natomiast liście odziomkowe układają się w rozetę o ulistnieniu podwójnie pierzastosiecznym. Ponadto liście dolne są duże – mają do 1 m długości i 0,5 m szerokości. Natomiast wyżej ku szczytowi stopniowo zmniejsza się długość liścia do ok. 5-6 cm, gdzie występuje ulistnienie równowąskie. Karczoch zwyczajny wytwarza liczne, niebieskawo purpurowe kwiaty wyrastające z mięsistej główki posiadającej zmięśniałe okrywy. Kwiatostan może osiągać średnicę nawet do 10 cm. Okres kwitnienia karczocha zwyczajnego przypada na okres czerwca do października. Karczoch zwyczajny należy do roślin owadopylnych. Ponadto owoc karczocha stanowi szarobrązowa niełupka o zdolności do kiełkowania do 6 lat. ^I,II

Surowiec stanowi liść (Flos Cynarae scolymi) i ziele karczocha (Herba Cynarae scolymi) zbierane przed okresem kwitnienia. Zbiera się zarówno liście odziomkowe jak łodygowe. Ponadto surowce te można stosować zarówno w stanie świeżym jak i surowym. Ziele karczocha jest w smaku gorzkawe, dlatego często miesza się je z liściem mięty polnej lub pieprzowej. Natomiast koszyczek karczocha pozbawiony łuskowatych części spożywany jest w kuchni śródziemnomorskiej ze względu na dużą wartość dietetyczną.^I,III

SKŁADNIKI AKTYWNE

Główny związek aktywny ziela i liścia karczocha stanowi flawonoid – cynaryna (kwas 1,5-dwukawowochinowy) oraz produkty jej rozpadu: kwas kawowy i kwas chlorochinowy. Najwięcej cynaryny zawierają liście (ok. 0,02%). Ponadto występują inne kwasy fenolowe (kwas chlorogenowy), flawonoidy glikozydowe (cynarozyd, skolimozyd, luteolina), laktony seskwiterpenowe (cynaropikryna, cynarotriol, dehydrocynaropiktyna, grosheimina), triterpeny (laktucerol). Do pozostałych należą węglowodany (śluzy, pektyny), garbniki, kwasy organiczne (kwas glikolowy) oraz sole mineralne.^I-III

Natomiast kwiatostan karczocha zawiera liczne polisacharydy: pektyny, fruktany (inulina) i śluzy. Ponadto zawiera kwasy organiczne (jabłkowy), flawonoidy glikozydowe (cynarozyd), aminokwasy (kwas glutaminowy), karotenoidy, enzymy, witaminę C (w świeżym surowcu – ok. 10 mg/100 g), witaminy z grupy B (B6, B1 i B2), witaminę A i E oraz mikroelementy (potas, fosfor, wapń, sód, magnez i żelazo).^I,II

DZIAŁANIE

Karczoch zwyczajny wykazuje działanie żółciotwórcze, żółciopędne (cholagogiczne), hepatoprotekcyjne (ochronne przed zatruciem wątroby), hepatostymulujące (pobudzające funkcje wątroby) i metaboliczne (przyspieszające metabolizm). Ponadto liść karczocha wykazuje działanie antyoksydacyjne, przeciwzapalne i moczopędne.^I,II

WŁAŚCIWOŚCI LECZNICZE

Liść i ziele karczocha

Ekstrakt z karczocha wskazany jest do stosowania w chorobach układu pokarmowego. Działa korzystnie na wątrobę przywracają jej prawidłowe funkcjonowanie, chroni jej miąższ przed szkodliwymi substancjami (np. w trakcie choroby alkoholowej lub podczas zatrucia dwusiarczkiem węgla) oraz wspomaga jej regenerację. W celu wzmożenia pracy wątroby stosuje się nalewkę lub wino z liści karczocha. Natomiast w celu regeneracji lub ochrony wątroby poleca się raczej przetwory wodne niealkoholowe (napar).

Ponadto zawarte w nim polifenole i gorzkie laktony seskwiterpenowe stymulują wytwarzanie żółci w pęcherzyku żółciowym oraz wspomagają jej przepływ do dwunastnicy. Działanie żółciotwórcze przypisuje się m.in. cynaropikrynie, która dodatkowo redukuje napięcie mięśni gładkich w przewodzie pokarmowym. Natomiast polifenole odpowiadają za redukcję poziomu triglicerydów, cholesterolu i glukozy we krwi. Ponadto przetwory z karczocha wspierają metabolizm i trawienie tłuszczy oraz redukują objawy podrażnienia żołądka. Polecane są m.in. w dyspepsji, braku łaknienia, nerwicy wegetatywnej żołądka oraz w czasie rekonwalescencji. W tym celu stosuje się zarówno świeże jak i suche liście w formie naparu.^I,II

Napar z liści karczocha (w przeliczeniu na 1 g suchej masy) wykazuje również działanie wymiatające wolne rodniki porównywalne do 29,2 mg witaminy C oraz 77,9 mg witaminy E. Badanie wykonano z użyciem DPPH (2,2-difenylo-1-pikrylohydrazyl) jako modelowego rodnika. Do głównych związków antyoksydacyjnych liści karczocha należą: cynaryna, kwas chlorogenowy i luteolina.^II

Kwiatostan karczocha

Natomiast kwiatostan karczocha ze względu na zawartość inuliny i enzymów oksydaz oraz niską zawartość tłuszczy polecany jest dla diabetyków. Ponadto zawarta w kwiatostanie karczocha inulina stymuluje wzrost dobroczynnej flory jelitowej (Bifidobacterium bifidum), która sprzyja utrzymaniu zdrowia przewodu pokarmowego.^II

PRZECIWWSKAZANIA

Zazwyczaj stosowanie karczocha zwyczajnego nie powoduje żadnych skutków ubocznych, nawet po dłuższym stosowaniu. Jednakże nie powinny go stosować osoby uczulone na inne rośliny z rodziny astrowatych. Czasami może się zdarzyć nadkwasota i uczucie zgagi.

STOSOWANIE

Ziele karczocha zwyczajnego stosuje się w postaci naparów wodnych, nalewek i w mieszankach ziołowych zawierających suchy ekstrakt. Natomiast kwiatostan karczocha spożywa się po usunięciu zewnętrznych mięsistych listków i ugotowaniu (do miękkości).

LITERATURA

I. Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski: Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1987.

II. Renata Nurzyńska-Wierdak, Andrzej Sałata, Rafał Stepaniuk: PROZDROWOTNE WŁAŚCIWOŚCI KARCZOCHA ZWYCZAJNEGO (CYNARA SCOLYMUS L., ASTERACEAE). Kosmos Problemy Nauk Biologicznych. Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika. Tom 67, nr. 4 (321), str. 823-831, (2018). Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie.

III. Dietmar Aichele, Marianne Golte-Bechtle, tłum. Helena Terpińska-Ostrowska: Jaki to kwiat?. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa 1984. ISBN 83-09-00687-X.

IV. Źródło fotografii: Daniel VILLAFRUELA, CC BY-SA 4.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, via Wikimedia Commons