Żeń-szeń właściwy (Panax ginseng)
Żeń-szeń właściwy, wszechlak żeń-szeń (Panax ginseng) – gatunek byliny należącej do rodziny araliowatych (Araliaceae). Początkowo występował w lasach liściastych półwyspu koreańskiego, północno-wschodnich Chinach i na daleko-wschodnich terenach Rosji (od rzeki Amur do rzeki Ussuri). Obecnie z powodu potencjału leczniczego żeń-szeń właściwy rzadko występuje na tych terenach w sposób naturalny i jest on uprawiany w wielu krajach.
Żeń-szeń właściwy dorasta do 70 cm wysokości. natomiast jego długoogonkowe liście są zebrane po cztery w okółku. Każdy liść składa się z 5-7 jajowato-lancetowatych listków o mocno ząbkowanym brzegu i włoskach w miejscu unerwienia. Żeń-szeń właściwy kwitnie od czerwca do lipca po kilku latach od posadzenia. Wytwarza wtedy 5-16 zielonkawo białych kwiatów o drobnym kielichu z zielonawą, 5-płatkową koroną. Wyrastają one ze środka okółka liści tworząc kwiatostan w formie baldachu. Ponadto rozwijający się z nich jagodokształtny owoc, w formie jasnoczerwonego pestkowca, tworzy po dwa zrośnięte ze sobą nasiona. Natomiast najważniejszą częścią morfologiczną wszechlaka jest słabo rozgałęziony, białawy, mięsisty korzeń palowy, a właściwie jego kłącze. Nazwa rośliny wywodzi się od jego kształtu, który przypomina człowieka.
Surowcem zielarskim jest korzeń żeń-szenia (Radix ginseng, Radix panacis). Pozyskuje się go na jesień, z korzeni ważących przynajmniej 10 g. Rośliny występujące w stanie naturalnym, mimo dłuższego tempa wzrostu, dostarczają surowca o większej ilości składników aktywnych. Surowca o nieco mniejszej wartości leczniczej dostarcza żeń-szeń pięciolistny (Panax quinquefolium), który występuje na terenie Ameryki północnej (Kanada). Podobne właściwości posiadają również inne gatunki należące do rodziny araliowatych: aralia wysoka (Aralia elata), eleuterokok kolczasty (Eleutherococcus senticosus) oraz zwodnica wyniosła (Echinopanax elatum). Natomiast z rodziny astrowatych podobne właściwości posiada lenza krokoszowa (Lenzea carthamoides).
W chińskiej medycynie jest uważany za jedną z najważniejszych roślin wzmacniających Qi.
SKŁADNIKI AKTYWNE
Korzeń
Żeń-szeń właściwy zawiera polisacharydy (do 40% masy, w tym pektyny: np. ginsan oraz oligosacharydy), saponiny triterpenowe (3-6 cukrowe glikozydy panaksadiolu, panaksatriolu, kwasu oleanolowego). Najważniejszymi ze względu na właściwości lecznicze składnikami surowca są saponiny nazwane ginsenozydami (inaczej panaksozydy). Zidentyfikowano ponad 70 różnych ginsenozydów, które podzielono w zależności od tego jaki aglikon występuje przy węglu 3 lub 6 cząsteczki cukru. Dzielą się w ten sposób na ginsenozydy typu protopanaksadiolu (Rb1, Rb2, Rc, Rd), panaksatriolu (Rg1, Rg2), protopanaksadiolu i panaksatriolu ze zmodyfikowanym łańcuchem bocznym oraz ginsenozydy typu oleanu. Różnią się one mobilnością na płytce TLC i stąd też nazywa się je ginzenozydami Rx. Ginsenozydy Rb1, Rb2, Rc, Rd, Rg1 i Rg2 są głównymi ginsenozydami “białej” i “czerwonej” odmiany żeń-szenia właściwego. Natomiast Rg3, Rg5 i Rg6 występują wyłącznie w odmianie “czerwonej” żeń-szenia.
Występują ponadto alkaloidy (pochodne β-karboliny), kwasy fenolowe (maltol, kwas salicylowy, wanilinowy i p-hydroksycynamonowy) . W “czerwonym żeń-szeniu” można znaleźć również glikozydy (izomaltol-α-D-glukopiranozyd, ketopropylo-α-D-glukopiranozyd), nukleozydy (adenozyna) oraz lignany (gomisynę A i N).
Wyniki badania zawartości osadu powstającego w wyniku sedymentacji ekstraktu wodnego wykazały obecność w nich cukrów złożonych, białek oraz ginsenozydów, aminokwasów i minerałów. Ma to znaczenie w sposobie podawania preparatów z surowca.
Liść
W olejku eterycznym otrzymanym przez hydrodestylację liści wykryto głównie kwasy tłuszczowe (kwas palmitynowy, linolowy), seskwiterpeny (beta-farnezen) i terpenoidy (fitol).
DZIAŁANIE
Zeń-szeń właściwy wykazuje działanie wzmacniające odporność, adaptogenne, nootropowe (wzmacniające funkcje poznawcze), obniżające poziom cholesterolu, hipoglikemiczne, antynowotworowe oraz lekko estrogenne.
WŁAŚCIWOŚCI LECZNICZE
Wpływ na funkcje poznawcze, stres i wydolność fizyczną organizmu
Ze względu na zawartość ginzenozydów (Rb1, Rg1 i Rg3) żeń-szeń właściwy poprawia funkcje poznawcze, w tym pamięć i zdolność do uczenia się zależną od wieku. Ponadto w pewnym stopniu przywraca pamięć, przewodnictwo synaptyczne i hamuje zanik aksonów w mysim modelu choroby Alzheimera. Hamuje również zaburzenia pamięci spowodowane zażywaniem etanolu lub skopolaminy. Wykazano także jego działanie neuroregenerujące oraz poprawę stanu pacjentów po udarze niedokrwiennym mózgu. Odkryto również, że saponiny wszechlaka zwiększają poziom dopaminy i noradrenaliny w mózgu (badanie na myszach). Ma to związek ze zwiększeniem odporności na stres oraz wysiłek fizyczny. Z tego względu polecamy jest również w stanach silnego przemęczenia i osłabienia organizmu.
Działanie na układ immunologiczny i krwiotwórczy
Żeń-szeń właściwy, a dokładniej zawarty w nim polisacharyd – ginsan reguluje działanie układu odpornościowego. Stymuluje wytwarzanie cytokin (IL-1β, IL-2, IL-6, IL-12, IFN-γ, TNF-α i GM-CSF) wzmacniając w ten sposób odporność organizmu. Ponadto w połączeniu z bulwą ofiopogonu japońskiego (odwar, stosunek żeń-szeń/ofiopogon: 2/3) zwiększa ilość komórek jądrzastych szpiku kostnego. Jednocześnie zwiększa masę grasicy (zwiększa wskaźnik grasicy), a zmniejsza – masę śledziony (wskaźnik śledziony). Za działanie to odpowiedzialne są rzadkie ginsenozydy (Rg5, Rk3, S-Rg3, R-Rg3, Rk1 and Rh1) i ofiopogonina D. Wpływa również korzystnie na pracę śledziony. Ponadto ok. 2-krotnie podnosi aktywność oksygenazy hemowej, co ma znaczenie w metabolizmie hemu (białkowej części hemoglobiny).
Cukrzyca, otyłość i wysoki poziom lipidów (triglicerydów i cholesterolu)
Badania naukowe donoszą, że korzeń żeń-szenia wpływa korzystnie na osoby z cukrzycą typu II. Uwrażliwia komórki na działanie insuliny i normuje poziom glukozy we krwi. Najważniejsze znaczenie ma tu ginsenozyd Rb2 zaliczany do saponin triterpenowych. Ponadto zmniejsza on średnicę białych i brązowych komórek tkanki tłuszczowej (adipocytów). Saponiny wszechlaka mają również korzystny wpływ na poziom lipidów we krwi. Stymulują co prawda ich wchłanianie, ale jednocześnie zwiększają ich metabolizm i transport. Zmniejszają poziom cholesterolu oraz zapobiegają powstawaniu blaszki miażdżycowej. Natomiast badania nad wpływem preparatów z żeń-szenia na poziom triglicerydów nie są jednoznaczne. Część badań odnotowała obniżenie ich poziomu we krwi po stosowaniu preparatów z zeń-szenia. Natomiast istnieją badania w których odnotowano zwiększenie poziomu triglicerydów u samców szczura.
Choroby układu krążenia
Wszechlak żeń-szeń wykazuje działanie antyagregacyjne na płytki krwi, co ma znaczenie u osób mających podejrzenie chorób zakrzepowych i sercowo-naczyniowych.
Choroby skóry i gojenie się ran
Z badań naukowych wynika, że niektóre ginsenozydy żeń-szenia łagodzą przewlekłe stany zapalne skóry poprzez regulację wydzielania IL1β, TNF-α i IFN-γ przez limfocyty Th i makrofagi. Ponadto przyczyniają się do przyspieszenia rogowacenia naskórka (zwiększenie proliferacji) co ma znaczenie w przypadku gojenia zranień.
Działanie antynowotworowe
Żeń-szeń właściwy działa cytostatycznie (hamuje rozwój) na wiele linii komórek nowotworowych. Podatne są między innymi komórki gruczolakoraka jajnika (SK-OV-3), raka prostaty, raka wątroby i czerniaka (linia SK-MEL-2). Poprzez słabe działanie estrogenne ginsenozyd Rb1 wiąże i aktywuje receptory estrogenowe w komórkach raka piersi (linia MCF-7). Ma to znaczenie w przypadku niektórych form raka piersi.
PRZECIWWSKAZANIA
Nie należy stosować żeń-szenia w stanach gorączkowych. Nadużywanie preparatów z żeń-szenia może powodować biegunkę, nudności oraz senność. Może pojawić się również wysypka skórna. Ze względu na działanie roz
STOSOWANIE
Stosowany jest w postaci nalewek i w mieszankach z innymi ziołami (głóg, jemioła). Ze względu na zawartość ginsenozydów w osadzie powstałym w wodnych i wodno-alkoholowych ekstraktach z żeń-szenia właściwego zaleca się wymieszanie tych napojów przed spożyciem. Surowiec można również spożywać w formie sproszkowanej. Stosuje się także korzeń macerowany w occie.
- Nalewka z żeń-szenia (Tinctura Ginseng) – stosuje się 20-30 kropli 3 razy dziennie przez 6-8 tygodni. Kuracje należy powtarzać co 3-4 miesiące.
LITERATURA
I. Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski: ROŚLINY LECZNICZE i ich praktyczne zastosowanie. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1987.
II. Aleksander (red.) Ożarowski: Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy. Państwowy Zakład wydawnictw Lekarskich. Warszawa 1983. ISBN: 83-200-0640-6.
III. prof. dr hab. Zbigniew Podbielewski: Słownik roślin użytkowych. Wydanie V. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1985. ISBN: 83-09-00256-4.
IV. Penelope Ody, tłum. Małgorzata Garbarczyk: Uzdrawiająca moc ziół. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2008. ISBN: 978-83-7073-644-6.
V. Ru W, Wang D, Xu Y, He X, Sun YE, Qian L, Zhou X, Qin Y. Chemical constituents and bioactivities of Panax ginseng (C. A. Mey.). Drug Discov Ther. 2015 Feb;9(1):23-32. doi: 10.5582/ddt.2015.01004. PMID: 25788049.
VI. Jiang R, Sun L, Wang Y, Liu J, Liu X, Feng H, Zhao D. Chemical composition, and cytotoxic, antioxidant and antibacterial activities of the essential oil from ginseng leaves. Nat Prod Commun. 2014 Jun;9(6):865-8. PMID: 25115102.
VII. Zhang S , Sun H , Wang C , Zheng X , Jia X , Cai E , Zhao Y . Comparative analysis of active ingredients and effects of the combination of Panax ginseng and Ophiopogon japonicus at different proportions on chemotherapy-induced myelosuppression mouse. Food Funct. 2019 Mar 20;10(3):1563-1570. doi: 10.1039/c8fo02354a. PMID: 30806385.
VIII. Źródło ryciny: Ginsenosideforbrain – Own work, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=26112784